Historia
- Bolunburuko multzo historikoa
- Bolunburuko kastroa
- Done Jakue bidea
- Zalla eta sorginkeria
- La Mellako multzoa
- Murga jauregia
Bolunburu ekosistema baliotsua gordetzen duen La Herrera haitzaren azpian dago, eta eremu natural eta historiko pribilegiatua da. Kadagua ibaiaren zatirik ederrena igarotzen da bertatik. Bere ondare kulturaletik nabarmentzekoak dira Santa Ana ermita, burdinola zaharra eta dorretxea.
Bolunburuko burdinola Bizkaian hoberen kontserbatuta dagoen burdinoletako bat da. Gaur egun zutik jarraitzen dute ia guztiz kanala, antapara eta tunel hidraulikoa, lantegia, ikaztegiak, errota baten gainerakoak eta biltegia izan zitekeen hurbileko eraikin handi bat. Eraikin horren ondoan hiru zutabe handi daude, segur aski desagertutako eraikin batenak. 1450ean sortu zela uste da, eta XIX. mendearen amaiera arte iraun zuen gutxi gorabehera.
Bolunburuko kastroa Bigarren Burdin Aroko herrixka gotortua da, duela 25 mendekoa. Duela oso gutxi arte lurperatuta egon da, eta ondorioz gaur egun ia-ia bere horretan dago. Zallako biztanleen kokagune primitibo zaharrena da.
Kadagua ibaia ospetsuak zeharkatzen duen Saltzedo Haraneko muino txiki batean dago, 320 metroko altueran.
Kastroak 4.000 m2-ko azalera hartzen du, eta harresiz inguratutako esparru batek eta muinoaren hegoaldeko fronte osoa zeharkatzen duen kanpoko hobi batek mugatzen dute. “Itxitura” horrez gain, Bolunburuko haitzak ere defentsa naturala ematen dio iparraldeko aldean.
Harresia harlangaitzezkoa da, eta batez beste hiru metroko zabalera eta bost metrotik gorako altuera izan zuen jatorrian. Hego-ekialdeko muturrean kastroak izan zuen ate bakarra dago. Oso sarrera aproposa da eremua ahalik eta modu eraginkorrenean babesteko.
Etxebizitzak oinplano angeluzuzeneko etxolak ziren, material galkorrez eginak. Haien egituratik zimenduen hondarrak besterik ez dira gelditzen. Halaber, estalpe, lantegi eta biltegi izan ziren beste estruktura batzuk ere identifikatu dira.
Kastroko biztanleen eguneroko bizitza nolakoa zen ulertzeko aukera ematen digu multzoak. Gaur egun badakigu herrixkaren ekonomia nahiko dibertsifikatua zela. Abeltzaintzan, iraupeneko nekazaritzan (zerealen eta lekadunen laborantzan), basoko produktuen bilketan (etxebizitzen barruan ezkurra kiskali ugari aurkitu dira) eta burdinaren metalurgian oinarritzen zen. Baina tokiko berezitasun handiena, beharbada, hareharriz egindako esku-errota ugari agertu izana da.
Gainerakoan, inguruetako toponimia adierazgarria da, “sorginak” aipatzen baititu (Zallako gentilizioetako bat dena, hain justu). Baliteke kondairak herrixkaren biztanleei lotuta egotea, eta Sorginen Zelaian dute adierazpenik handiena, bertan akelarreak egiten eta biribilean dantzatzen omen baitzuten ibaiaren ondoan.
Bolunburuko kastrora Sorginen Zelai horretatik sar daiteke, zuhaitz mardulen artean doan eta ibilbidea errazten duen egurrezko pasarela berria duen oinezko bide batetik. Aurkako aldetik ere sar daiteke, bide zabalago batetik.
Dirudienez, ibilbide klasikoa (Frantziako Bidea izenekoa, Orreaga-Santiago), sortu baino lehen, “Ahaztutako Bide” oso zahar bat egon zen, Enkarterri zeharkatzen duena, eta horren zati bat gure udalerritik, Zallatik, igarotzen da. Bide hori espontaneoa izan zen, eta ez zen asko trazatu, galtzada erromatar (Flaviobriga-Pisoraca) bat eta gure geografiaren iparraldean eraso arabiarren arrisku eza aprobetxatuz egin zen.
Zallak mitologiarekin duen lotura beti izan da udalerriaren elementu adierazgarria, nahiz eta tokiko historia baino, kondaira zentzua duela dirudien. Duela urte asko, sorginak Enkarterriko txoko honetako protagonistak izan dira, eta bertako berezitasunek erakargarria bihurtzen dute, eta Euskadiko gainerako tokietatik bereizi ere.
Sorginak daude Maruriko sakanetik (Aranguren) oso hurbil, Sorginen Jauregian (Aranguti). “Korroak” edo akelarreak egiten zituzten Kadagua ibaiaren ibaiertzetan: Oreña (Aranguren), Loredo (Aretxaga) Zarikete (San Pedro) eta Sorginen Zelaia (Bolunburu). Horrez gain, sorgin ospetsuak egon dira, adibidez, Aretxagako Lucia, eta San Pedro Zariketerena ermita ezaguna zen bertan sorgintzea desegin eta begizkoa kentzen zelako. Protagonista gisa sorginak dituzten beste tokiak daude, adibidez, Sorginen Mendia eta Sorgin Erreka, “Kuku” bidearen ondoan.
Baina ez dira “izaki mitologiko” bakarrak; izan ere, “Mairu” izenarekin Enkarterrin Maruriko sakan, erreka eta inguruan bizi omen ziren pertsonaiak deskribatzen dira. Bertan dorretxea eta jauregi zahar baten gainerakoak daude. Hori guztia Maruri da, eta Mairuaren Haitzulorako (Gueñes) deskribapenean Basajaun edo Jentil baten gisa deskribatzen dituzte pertsonaia horiek, eta Mairuaren Haitzuloan (Zalla), berriz, Lamia baten gisa. Izan ere, ilehoria, begi urdinduna eta azal zurikoa dela agertzen da, eta nahiz eta Azolla mendiko haitzulo horretan bizi den, Urkixo, Muga, doña Concha, Ubieta eta Gordexolako erreketatik eta, nola ez, Maruriko errekatik agertzen da, urrezko orrazi batekin orrazten den bitartean.
Aranguren eta Maruriko leinuetxearen arteko misterioa gutxi balitz bezala, Canzibarreko errota zaharraren inguruan ia guztiz ahaztutako kondaira dago, bertan “Mari” izeneko emakume bitxia hil zela kontatzen duena. Bertan “Marillar” izeneko lursailaren eskriturak eginda daude, Mariren hilobiaren aipamena izango ote da (Mari/illar (illarri-hilobia)?
TERREROS DORREA ETA URRUTIA FAMILIAREN KAPERA ETA JAUREGIA
Kapera eta jauregiak lotura estua mantendu dute, eta lehenengoa jauregiko biztanleen elizkizunetarako erabiltzen zen. Hala ere, bidearekin ere oso lotura estua zuten, igandeetan eta jai egiteko egunetan ere etengabeko zirkulazioa zuelako. Hori batzuetan gogaikarria zen elizako agintarientzat, eta Burgosko apezpikuaren bisitariak berak 1706an kexa formala egin zion elizbarrutiari, mando eta ibiltarien taldeen etengabeko iragateak elizkizunak eragozten zituelako, eta eukaristia egitea debekatzea eskatu zuen. Dirudienez, Urrutia familia boteretsuak ez zuen debeku hori entzun, gutxienez birritan errepikatu behar izan ziotelako, 1713an eta 1714an.
Familiaren kaperak funtzionatzen jarraitu zuen XIX. mendearen erdira arte, kapilau iraunkorra zuen eta urtero ehun meza baino gehiago egiten ziren, errolda gisa. Kapilautza Zallako kabildoaren ardura zen, eta 1889an desagertu zen, Simón de Urrutia y Yermoren oinordekoa hil zenean. Urte horren ondoren, tenplua gero eta gutxiago erabili zen, eta 1951n egoera nahiko txarrean zegoen, bereziki fatxada, huntzaz beteta zegoena. Urte horretan, oinordekoaren jabegai Juan de Urrutia y Llanok eraikina egokitzea agindu zion Julián de Galicia Arrueri, eta kapilautza birfundatu zuen, eta tenplua Burgosko artzapezpikutzaren babesean geratu zen. Garai hartan, tokia elizbarruti horrena izan zen.
Multzoa abandonatu egin da hamarkadetan zehar, eta 1980tik aurrera azkarrago narriatu zen, jauregia hustu zenean.
Gaur egun birgaitze fasean dago, ondoren bisitak egin ahal izateko.
TERREROS DORREA
Terreros Dorrea Bizkaiko, eta, orokorrean, Euskal Herri osoko dorre gotorturik bereizgarrienetakoa da.
Juan Galíndez de Terrerosek eraiki zuen XV. mendean. Bolumen bertikal handiko eraikina da, 15 metrokoa, oina karratua du, eta harlangaitzez eginiko 1,20 metroko lodierako hormak ditu.
Jatorriz, beheko solairuan korta eta biltegia zegoen, eta batzuetan kartzela gisa erabiltzen zen. Sarrera arkupe puntadun baten azpian dago. Lehen solairuan etxebizitza zegoen, eta bertara kanpoan dagoen harrizko eskaileren bidez sartzen zen. Solairuak oso garaiera handia du, ia dorre osoaren altueraren erdia hartzen du, eta ondorioz argitasun eta aireztatze arazoak zeuden, eta sabai-leiho handiak egin behar izan ziren.
Bigarren solairuan egongela zegoen, eta azkenean ganbara, garai hartako dorreetan ezohikoa zena. Gainera, lapur-zuloak zituen, dorrera hurbiltzen zirenei bertatik erasotzeko.
Eraiki zutenetik ez zaizkio aldaketa askorik egin, alboan baserri bat gehitu zaio bakarrik. Gaur egun dorrearen kanpoko egitura osoa mantentzen da, teilatua salbu.
URRUTIA FAMILIAREN KAPERA ETA JAUREGIA
Oinordekoaren jatorria Urrutia dorrean dago (hurbil dagoen Gordexola herrian) eta Enkarterriko eskualdeko garrantzitsuenetako bat zen. La Mellan oinarritu zen familiaren adarra, Urrutia de Abellaneda izenekoa, XVI. mendean jaio zen, Juan Ortiz de Urrutia María Ochoa de Abellanedarekin ezkondu zenean. Bikoteak bere dorrea eraiki zuen Sopuertako kontzejuan; gaur egun zutik jarraitzen duen (egoera oso txarrean bada ere) estilo gotikoko eraikina da.
Bertatik inguru osoan zehar finkatu ziren familiako kideak jaio ziren, beti eskualdean rol garrantzitsuak betez. Familia hain zen ospetsua, ezen Francisco Goyak 1798an senideetako bat, Don José Urrutia jenerala, erretratatu zuen. Gaur egun, erretratu hori Pradoko Museoaren sortaren parte da.
Juan Ortiz de Urrutiak 1550 inguruan leinuetxea fundatu zuen La Mellan, Terreros familia boteretsuarekin lehia eginez. Azken horren dorretxea ia onibar berriaren aurrean zegoen (eta jarraitzen du).
Hiru hamarkada beranduago, 1586an, Santiago Urrutiak, Juan Urrutia eta María de Abellanedaren biloba batek, leinuetxe hori birfundatzea erabaki zuen, etxe zahar bat erosiz eta hori jauregi dotore bihurtuz. Horretarako harlanduzko lan oneko fatxada egin zuen, eta familiaren armarriak jarri ziren, eta jauregiaren inguruan harresiak eta ondo eskuairatutako harrizko kuboak jarri ziren.
Eraikina Bizkaiko kosta eta Burgoseko iparraldea lotzen dituen errege bidearen ertzean zegoen; bide hori Gaztelako artile merkatariek erabiltzen zuten, salgaiak portuetara erabiltzeko, eta ondoren Done Jakue bidearen Enkarterriko zatiak bide hori asimilatu zuen. Jauregiaren kokapenak ikusgarritasun handia ematen zion oinezko eta erromesentzat, familiaren presentzia garaiko bide garrantzitsuenetariko batekin indartuz.
Gainera, hiru burdinola, errota bat, mirabetzarako, kolonoentzako eta olagizonentzako etxeak eraiki ziren, Enkarterriko eta Bizkaia osoko multzo aipagarrienetako bat bihurtuz, eta erreferentziazko tokia zen bertan batzen ziren bideak erabiltzen zituztenentzat.
XVII. mendean multzoa Urrutia familiaren hileta-kaperarekin osatu zen. Horren egileak Antonio de Urrutia Salazar eta Jerónima de Achuriaga y Murga-Loyzaga izan ziren. Emakumea Enkarterriko familia garrantzitsu batekoa zen, Galdamesen leinuetxea zuenekoa, eta Amara Errealeko kapitain Juan Martínez de Achuriagaren alaba zen. Orduan Juan Martínez de Achuriaga bere alabak La Mellan eraikitzea agindu zuen kapilautzaren fundatzailea izan zen. Garaiko gizon handi nabarmenetakoen bat izan zen: Zallako alkatea izan zen lau aldiz (1661, 1674, 1679 eta 1680), Enkarterriko teniente nagusi (1663an) eta Done Jakueren Ordenako zaldun 1667an, Karlos II.ak bere erregealdi hasi ondoren. Senar-emazte hori izan zen 1673a aldera kapera eraikitzea agindu zuena, emaztearen aitak bere testamentuan adierazitako nahia betez. Tenplu berriak bi deitura zituen: Juan Martínez de Achuriagak eta bere alaba Jerónima de Achuriaga y Murga-Loyzagak berariaz eskatuta, fatxada Mariaren Jasokundearen irudia du, eta horrek kaperaren titulartasuna partekatzen du Antonio de Urrutia y Salazarren patroi santuarekin, San Antonio de Paduarekin. Hala ere, deitura horren (tradizioaren arabera, haurrak eta oinezkoak ere babesten ditu) eta eraikinaren izaera irekiaren ondorioz, ermita ez zen inoiz santutxo gisa erabili, familiaren jabetza pribatu gisa baizik, eta bertan zeuden kide gailenen hobi eta zenotafioak.
Horien artean, dudarik gabe, nabarmenena fundatzailearena zen, Antonio de Urrutiarena: hilobi arkosolioduna, eskultura otoizgile bikaina izan zuena, hildakoaren erretratu zehatzarekin; gaur egun Enkarterriko Museoan dago. Zenotafioaren ondoan, ebanjelioaren aldean, senar-emazte fundatzaileak daude hobiratuta, eta familiako beste hiru kide aldarearen aurrean daude; horien hobiak hilobi-laudekin daude adierazita.
Murga Jauregia XVII. mendean eraiki zuten. Barrokoa da eta oina errektangularra du. Hasieran dorretxea bazen ere, urteetan egindako aldaketek gaur egun duen itxura eman diote. Hiru solairuko eraikin honetan aipagarriena sarrera nagusiaren gainean dagoen armarria da, Salcedo eta Aiala leinuena, hain zuzen. Armarriak bibotedun pertsona baten burua du goian eta alboetan giza burua duten lehoi bana. Murga Jauregia berritu egin da, Zallako udaletxe gisa erabili ahal izateko.
Mimetitz auzoan dago, udalerriaren hirigune erdi-erdian, hektarea bateko zabalera baino gehiagoko lursail zuhaiztu batean, eta bertan 5 kontinenteetako 30 zuhaitz espezie baino gehiago daude. Horietako batzuk espezie bakarrak dira, eta zenbait hegazti eta narrasti autoktonoen bizitokia dira
Ezki arrunta: Ezki arrunta jatorri europarra duen zuhaitza da. Hosto erorkorra duen zuhaitz honek 40 metroko altuera har dezake.
Haritz eskarlata: Ipar Amerika. 25 metroko altuera zein zabalera har dezake.
Izei gorria: Europa. 50 metroko altuera har dezake.
Haritz kankuduna: Hosto iraunkorreko zuhaitz europarra da, eta Kantauri‐ isurialdeko lurraldeetan ohikoenetakoa.
Indiagaztainondoa: Asia/Europa. 20 metroko altuera har dezake eta fruitua ez da jangarria.
Himalaiako zedroa: Asiako zuhaitz handia da (50 m)
Sekuoia gorria: Ipar Amerika. 3.000 urte bizi daiteke. Munduko zuhaitzik altuenak espezie honetakoak dira.
Ginkoa: Asia. Espezie hau duela 200 milioi urtetik existitzen da. 40 metroko altuera har dezake.
Kalamu palmondoa: Asia. Hotza hoberen jasaten duen palmondoetako bat da.
Cordilin landarea: Ozeania. Zeelanda Berriko zuhaitz endemikoa da. Hostoek ezpata itxura dute.
Datil palmondoa: Afrika/Asia. Palmondorik arruntenetakoa da.
Sasiakazia: AEB. Zuhaitz hostogalkorra da, adarburu zabalekoa, 25 metroko altuera har dezake.
Xarma: Europa/Asia. Zuhaixka hostogalkorra, 25 metroko altuera har dezake. Pagoarekin nahasi daiteke.
Likidanbarra: AEBko hegoaldea. Hostoek astigarraren itxura dute, eta udazkenean gorri biziak bihurtzen dira.
Indiagaztainondo gorria: Asia. Indigaztainondoaren hibridoa da, eta lore gorriak ditu.
Sasiakazia arrosa: Ipar Amerika. Oso ondo moldatzen da edozein lur motara. Arrosa koloreko lore sorta zintzilikariak ditu.
Magnolia lorandia: AEB. Urte osoan berde mantentzen den zuhaitz sendoa da, eta 25 metroko altuera har dezake.
Gerezi erramua: Europa. Zuhaitz txikia da, eta jaten ez diren fruitu beltz sorta biribilak ematen ditu.
Arizonako nekosta: 30 metroko altuera har dezake. Zahartzerakoan adarburua zabala eta sakabanatua bihurtu ohi da.
Astigar zorrotza: Bertakoa. Izaera basatian Pirinioetan eta Kantabriar mendikatean soilik aurki daiteke.
Hagina: Bertakoa. Zuhaixka txikia eta oso pozoitsua. Hagin hau gure lorategiko zuhaitzik zaharrena da, 200 urte baino gehiago omen ditu.
Gerezi aranondoa: Asia. Purpura koloreko hosto erorkorrak dituen zuhaixka txikia da.
Arbustu japoniarra: Asia. Beti berde mantentzen den zuhaitz txikia, Txina eta Koreatik datorrena.
Atlaseko zedroa: Afrikako iparraldea. Zuhaitz handiak dira (45-50 m), eta 1.000 urte arte bizi daitezke.
Platano arrunta: Europa/Asia. Oso ohikoa mundu osoko leku epeletako parkeetan.
Urkia: Bertakoa. Zuhaitz txiki hau ondo hazten da lur hezeetan eta ibai bazterretan, eta erraz ezagutzen da azal zuri bereizgarriarengatik.
Izeia: Europa. Forma konikoa hartzen duen eta 30 metroko altuera hartu ohi duen zuhaitza da.
Zume negartia: Asia. Zuhaitz hostogalkorra da. Adar luze eta malguak ditu, ia lurreraino zintzilikatzen direnak.
Konstantinoplako akazia: Oso preziatua da bere lore ikusgarriengatik.
Gorostia: Bertakoa. Urte osoan berde mantentzen da. Gabonetako apaingarri gisa erabili ohi da.
Artea: Bertakoa. Oso gutxitan gainditzen du 20 metroko altuera. Urte osoan zehar berde mantentzen da.
Pagoa: Bertakoa. Itxura borobildua du. Neguan hostoak galtzen ditu.
Orratz haritza: Ipar Amerika. Haritz eskarlatarekin antza handia dauka. Hostoen lobuluek “U” itxura dute. Neguan hostoa galtzen dute.
